Janusz Jezierski

Dzieje kręglarstwa pleszewskiego pod zaborem pruskim

Opisując kręglarstwo pleszewskie tego okresu nie sposób oderwać się od ówczesnej rzeczywistości politycznej, w jakiej znajdowało się nasze miasto. Mimo, że źródła tego nie wskazują jednoznacznie, historię w analizowanym temacie należy rozpocząć od roku 1848, kiedy to, jak wskazują dostępne publikacje nastąpiło znaczne zwiększenie aktywności społecznej, również w Pleszewie '. W tym też roku powstało w naszym mieście Kurkowe Bractwo Strzeleckie, które jednak w związku z ideą swej statutowej działalności musiało się liczyć z czujną kontrolą władz pruskich i w konsekwencji do czasu spolszczenia na początku lat dwudziestych XX wieku wykazywało wyraźnie niemiecki charakter [1] [2]. Należy zaznaczyć, że autor nie skupiał się na działalności tego stowarzyszenia, a jedynie na fakcie istnienia, który mógł mieć znaczący wpływ na rozwój kręglarstwa na tym terenie. Jaki był udział społeczności narodowości polskiej w jego strukturach na przestrzeni badanego okresu oraz kto był założycielem, wyjaśnienie tego pozostawiono badaczom dziejów samego Bractwa Strzeleckiego. Informacje o założeniu Bractwa Strzeleckiego są o tyle istotne, że bardzo często utrzymywane były obok strzelnic również kręgielnie [3], dlatego należy przypuszczać, że istniał również w Pleszewie znaczny udział tej organizacji w propagowaniu kręglarstwa. Drugim istotnym momentem w dziejach miasta było nasilenie tendencji germanizacyjnych po upadku powstania styczniowego oraz zjednoczeniu Niemiec. Prowadzona przez kanclerza Otto von Bismarcka walka o kulturę tzw. Kulturkampf od początku lat siedemdziesiątych XIX wieku skierowana była głównie przeciwko Kościołowi i zmierzała w celu szybkiego zniemczenia ludności narodowości polskiej na tym terenie [4]. W tym też czasie powstało wiele organizacji o typowo polskim zabarwieniu, a wśród nich Towarzystwo Przemysłow­ców założone 21 listopada 1869r. [5] oraz Towarzystwo Gimnastyczne „SOKÓŁ” założone 22 czerwca 1891r. [6]

W tym miejscu autor świadomie nie wymienia założonego 20 maja 1884 roku Klubu Kręglowego, gdyż nie ma stuprocentowej pewności co do charakteru tej organizacji. Informacje o dacie założenia Klubu można wyczytać na jednym z najstarszych zabytków dotyczących kręglarstwa w Polsce, pokazanym na zdjęciu nr 1. Jest to medal okolicznościowy wybity w dziesiątą rocznicę powstania Klubu Kręglowego.

Dwa egzemplarze medalu zachowały się do naszych czasów, lecz niestety jeden zaginął po wystawie, zorganizowanej w czterdziestą rocznicę powstania TKKF „PLATAN”. Oba różniły się między sobą drobnymi szczegółami, takimi jak kolor, elementy wykończe­niowe oraz istniejące skazy.

Wbrew temu co sugerował Stanisław Bródka w rozdziale III Dziejów Pleszewa [7], piszący te słowa nie uważa, aby napisy umieszczone na medalu w języku polskim i niemieckim oznaczały, że członkami byli również Niemcy. Zdaniem autora było to typowe stowarzyszenie o charakterze narodowym, o czym świadczyć może moment powstania Klubu oraz zachowana korespondencja z początku dwudziestego wieku, dzięki której pozna­jemy niektórych członków stowarzyszenia. Napis na medalu pisany po łacinie „VIRIBUS UNITIS” (wspólnymi siłami) tłumaczyć można jednak dwojako. Z jednej strony oznaczać może wspólną pracę Polaków o zabarwieniu patriotycznym, z drugiej w powiązaniu z dwu­języcznym opisem nazwy Klubu, może potwierdzać tezę o istnieniu również niemieckich członków tej organizacji. Ponadto o polsko-niemieckim charakterze Klubu świadczyć może fakt, że nie jest on wymieniamy w statystyce Towarzystw Polskich z roku 1912 [8]. Jak wynika z powyższej analizy Klub Kręglowy oraz jego działalność owiany jest pewną tajemnicą, która nadal czeka na wyjaśnienie.

Jednym z założycieli pierwszego pleszewskiego klubu kręglarskiego był żyjący w latach 1850 - 1918 Mieczysław Pyszkowski [9]. Niestety na temat tego zasłużonego dla ple- szewskiego i polskiego kręglarstwa człowieka nie posiadamy zbyt wiele informacji. Z danych uzyskanych od rodziny opisywanego działacza, wynika że był on w owym czasie Sekre­tarzem Sądu Grodzkiego w Pleszewie [10]. Ponadto jak wskazuje zachowana korespondencja z przełomu wieków był on również niezaprzeczalnie prezesem Klubu Kręglowego. Między innymi pisał do Mieczysława Pyszkowskiego Seweryn Samulski tytułując go Prezesem jak również Franciszek Ksawery Ziółkowski pisał „Prezes des Kegelklub”.

W ten sposób przechodzimy do analizy zachowanej korespondencji, która pozwoli nam lepiej określić formę działalności oraz przybliżyć sylwetki kolejnych członków. Dzięki krótkiej informacji zawartej na kartce pocztowej wysłanej 17 czerwca 1906 roku dowia­dujemy się o uroczystości, podczas której miało miejsce kulanie do kręgli, a następnie wieczorem zakończonej tańcami. Możemy również wyczytać o „beczułce piwa” [11], co jak się wydaje było również atrybutem tego typu spotkań. Jak wynika z powyższego opisu, kulania miały typowo towarzyski charakter i nie można jeszcze mówić o uprawianiu kręglarstwa jako sportu. Dzięki opisanej powyżej korespondencji poznajemy kolejnego członka klubu w osobie Seweryna Samulskiego (1866 - 1935) [12]. Znany nie tylko w Pleszewie, ale i poza nim. Wśród mieszkańców naszego miasta kojarzony głównie z szybkim rozwojem fabryki maszyn, której stery objął razem z Władysławem Jezierskim po swoim teściu Ignacym Jezierskim [13]. Dla naszego opracowania ważny jest również jego związek z takimi organi­zacjami jak Towarzystwo Przemysłowców [14] oraz „Sokół” [15], w których zasiadał w zarządzie. Nie jest celem autora opisywanie szczegółowo całego życiorysu, który z uwagi na aktywność opisywanej postaci zająłby wiele miejsca, a znaleźć go możemy w odrębnych opracowaniach. Podobnie zachowała się również drobna korespondencja Franciszka Ksawerego Ziółkowskiego (1873 - 1939), który zasłynął przede wszystkim założeniem pod koniec dziewiętnastego wieku drukarni przy ulicy Poznańskiej [16], a który 20 czerwca 1902r. pozdrawiał swoich kolegów na ręce Prezesa [17]. Jak wynika więc z powyższego opisu członkami klubu byli prawdopodobnie, głównie znaczący mieszkańcy naszego miasta, co świadczy o jego elitarnym charakterze.

Kontynuując temat pamiątek z okresu zaborów a związanych z kręglarstwem należy przywołać kartkę z motywem kręglarskim, wysłaną 11 sierpnia 1903 roku przez nieznanego autora na ręce prezesa Pyszkowskiego, pokazaną na zdjęciu nr 3 [18].

Należy w tym miejscu wspomnieć również o działalności ks. Kazimierza Niesiołow­skiego, który poprzez utworzenie w Pleszewie na początku XX wieku Ogrodu Jordanow­skiego, stworzył warunki dla dzieci i młodzieży, która miała możliwość zapoznać się z grą m.in. w kręgle ogrodowe. W początkowym okresie Ogród zajmował pas obecnego terenu na wschód od Domu Parafialnego, rozpościerający się pomiędzy drogą wiodącą do Lenartowic a ogródkami działkowymi. Po prawej stronie od wejścia głównego, które znajdowało się po środku frontowego ogrodzenia od ulicy obecnej K. Niesiołowskiego, znajdował się plac do gimnastyki (patrz zdjęcie nr 4), a na nim również miejsce do gry w kręgle ogrodowe [19].

Niestety nie udało się dotrzeć do materiałów bezpośrednio opisujących działal­ność kręglarską w okresie I wojny światowej. Na podstawie działalności innych polskich stowarzyszeń można jedynie przypuszczać, że w przypadku Klubu Kręglowego wyglądało to podobnie. W związku z poborem do wojska w pierwszych dniach wojny działalność z pewnością została w znacznej mierze zahamowana lub wręcz zawieszona. Od końca 1915 roku daje się odnotować wznawianie działalności poszczególnych organizacji i od tego momentu szczególną aktywność patriotyczną wykazywał m.in. „SOKÓŁ” oraz Towarzystwo

Przemysłowców [20]. Wydaje się przez analogię, że również członkowie Klubu Kręglowego w tym samym czasie podejmowali próby wznowienia działalności.

Na zakończenie tego artykułu pozostało opisać zaplecze z jakiego korzystali kręgla- rze, gdyż bez torów nie może być mowy o uprawianiu tego sportu. Oczywiście w tamtym okresie w kręgle można było grać również na świeżym powietrzu, ale tego typu forma uprawiania opisywanego sportu ograniczałaby go jedynie do okresu letniego. Z opisanej wcześniej korespondencji wynika, że grano w kręgle na kręgielni. Na zdjęciu nr 5 pokazano kartkę pocztową przedstawiającą znany wszystkim rodowitym pleszewianom budynek przy Lindenstraße [21] (obecne „KASYNO” przy al. Wojska Polskiego), który przed I wojną światową pełnił rolę m.in. strzelnicy i kręgielni. Powołując się na informacje Stanisława Kaczmarka, należy umiejscowić jeszcze jedną kręgielnię przy Bergstraße [22], obecnej ulicy Podgórnej, która powstała w początku wieku, a na której w okresie międzywojennym grała mniejszość niemiecka. Obiekt ten istniał jeszcze w latach trzydziestych dwudziestego wieku [23].

Biorąc pod uwagę fakt, że właścicielem strzelnicy było do końca wojny niemieckie Schützengilde (Bractwo Strzeleckie) [24], trudno w tym miejscu jednoznacznie odpowiedzieć, z którego obiektu korzystali kręglarze Klubu Kręglowego. Najbardziej prawdopodobne jest, że z pokazanego powyżej na zdjęciu nr 5, ale nie zostało to w żaden sposób udowodnione. Biorąc pod uwagę wspomniane na wstępie związki Bractw Strzeleckich z utrzymywaniem kręgielni, a potwierdzone przez zapis na wspomnianym zdjęciu, można zakładać, że niezależ­nie od Klubu Kręglowego, również część członków Bractwa, będącego właścicielem obiektu, uprawiała tę formę rozrywki. Dlatego wskazane jest, aby przybliżyć nazwiska znanych nam członków bractwa z nadzieją, że kiedyś znajdą się dowody na ich aktywność na tym polu. Zgodnie z pismem do Magistratu w Pleszewie z dnia 16 lutego 1926 roku w zarządzie, przed likwidacją Schützengilde w 1919 roku, zasiadali Wilke, Schmul, Garstke i Förster, a ponadto członkami byli: Albert Brandt, Emil Brandt, Hugo Bautz, Christian, Doege, Otto Erbe, Feige, Wilhelm Fischer, Fabianek, Koenig, Kowallik, Lange, Linke, Linde, Mohr, Peyser, Raab, Strelitz, Weber, Julius Förster, Greilich, Kautsch, Sellge, Sandek, Schaefer, Schuster, Jonas, Kansmann, Scholz i Dawid Schmul. Większość z nich po wojnie wyjechała do Niemiec lecz niektórzy pozostali [25]. Jak wskazują inne źródła, wśród członków bractwa do czasu likwidacji nie było Polaków, a jedynie mieszkańcy narodowości niemieckiej i żydowskiej [26]. Wydaje się, że główny trzon stanowili jednak Niemcy. Podając wykaz nazwisk, zależało autorowi na tym, aby w rezultacie uzupełnić dane dotyczące kręglarzy również o przedsta­wicieli mniejszości narodowych na tym terenie, mając nadzieję na potwierdzenie również ich wkładu w rozwój tej dyscypliny w przeszłości.